Öz
Bu çalışmada Erzurum’un en büyük ve en eski camisi olan Ulu Cami’nin geçirdiği onarım ve değişiklerin ortaya konulması amaçlanmıştır. Tarihi yapı Hicri 575/ Miladi 1179 yılında Saltuklu Beyliği tarafından inşa edilmiş olup 6000 kişilik kapasiteye sahiptir. Erzurum’da Cumhuriyet Caddesi üzerinde, Çifte Minareli Medrese’nin batısında bulunan yapı, 850 yıllık geçmişinde birçok doğal afete, müdahalelere ve değişikliklere maruz kalmıştır. Tarihi cami, Evliya Çelebi ve birçok başka seyyahın notlarına konu olmuştur. Tarihte hastane, cephanelik, depo gibi farklı amaçlar için de kullanılan yapı, farklı tarihlerde gerçekleşen büyük ve yıkıcı depremlerde birçok kez yıkılmış ve restore edilmiştir. Tarihi süreç içerisinde birçok değişikliğe maruz kalan cami, bugün hâlâ kentin en önemli tarihi ve kültürel yapılarından biridir. Çalışma kapsamında mevcut literatür ve arşivler sistematik olarak taranmış, Vakıflar Bölge Müdürlüğünden yapıya ait dokümanlar temin edilmiştir. Bu bağlamda, yapının tarihi süreci kronolojik olarak ortaya konulmuş, yapının mevcut durumu yerinde incelenmiş ve fotoğraflarla desteklenerek belgelenmiştir.
Anahtar Kelimeler
Erzurum Ulu Cami Saltuklu Beyliği Deprem Restorasyon Tarihi yığma yapı
Kaynakça
- Ahunbay, Z. (2018). Tarihi çevre koruma ve restorasyon. İstanbul: YEM Yayın.
- Arık, R. (1969). Erzurum’da iki cami. Vakıflar Dergisi, 8, 149-156. https://acikerisim.fsm.edu.tr/xmlui/bitstream/handle/11352/1576/Ar%20k.pdf?sequence=1
- Atatürk Üniversitesi (n.d.). Dijital arşiv. Kütüphane ve Dokümantasyon Daire Başkanlığı. 1 Kasım 2023 tarihinde https://kutuphane.atauni.edu.tr/ adresinden alındı.
- Başar, Z. (1977). Tarih boyunca çeşitli hizmetleriyle camilerimiz. Güneş Matbaacılık.
- Beygu, A. Ş. (1936). Erzurum tarihi, anıtları, kitabeleri. Bozkurt Basımevi.
- BilgiPedia (2010). 1859 Erzurum Depremi. 3 Kasım 2023 tarihinde www.bilgipedia.com.tr/1859-erzurum-depremi/ adresinden alındı.
- Erzurum Arşivi. (n.d.). Dijital arşiv. 3 Kasım 2023 tarihinde https://erzurumarsivi.com/ adresinden alındı.
- TMMOB Jeoloji Mühendisleri Odası. (2021, 1 Şubat). Fay üzerinde yaşayan illerimiz: Erzurum raporu-5. https://www.jmo.org.tr/resimler/ekler/537dc875eb4c1f0_ek.pdf
- Eskici, B., Akyol, A. A. ve Kadıoğlu, Y. K. (2006). Erzurum Yakutiye Medresesi yapı malzemeleri, bozulmalar ve koruma problemleri. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, 46(1), 165-188. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/2153346
- Gündoğdu, H. (2011). Erzurum: Tarih ve medeniyet Erzurum tarihi eserler albümü. Semih Ofset.
- İsmailoglu, S., & Sipahi, S. (2021). Social sustainability of cultural heritage: Erzurum great mosque (Atabey Mosque). Open House International 46(4), 578-594. https://doi.org/10.1108/OHI-12-2020-0173
- Kara, F. (2017). Saltuklu Dönemi Erzurum kitabeleri. Türk Dünyası Dergisi, 43, 359-384. https://doi.org/10.24155/tdk.2017.18
- Karamağaralı, H. (1981). Erzurum Ulu Cami. Yıllık Araştırmalar Dergisi, 3, 137-177.
- Karasu, N. ve Özyardımcı, N. (1968). Çeşitli yönleri ile Erzurum ve çevresi. Ulusal Verem Savaş Derneği.
- Karpuz, H. (1990). Eski eser ve anıtların korunmasında halkın eğitimi. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, 34(1-2), 405-408.
- Konyalı, İ. H. (1960). Abideleri ve kitabeleri ile Erzurum tarihi. Türkiye Yazarlar Birliği Vakfı.
- Kuban, D. (1965). Anadolu-Türk mimarisinin kaynak ve sorunları. İstanbul Teknik Üniversitesi Mimarlık Fakültesi.
- Küçükuğurlu, M. (2020). Erzurum camileri, medreseleri ve kütüphaneleri. Çizgi Kitabevi.
- Lynch, H. F. B. (1901). Armenia, travels and studies. Longmans, Green, and Company.
- Mutlugün, E., Çarbaş, S. ve Artu M. (2012). Beyaz bir şehrin hikayesi Erzurum. Atatürk Üniversitesi Yayınevi.
- Nurhan, A. ve Ergün E. (2018). Erzurum depremi ve Gazi Mustafa Kemal Paşa. Tarih ve Günce, 1(2), 145-168. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/418430
- Nusret, M. (2010). Erzurum tarihçesi. Erzurum İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü.
- Özdemir, T. (2006). Kaybolan şehir Erzurum. Fenomen Yayıncılık.
- Özger, Y. (2023). 1901 depreminde Erzurum Valisi Nazım Bey’in afet yönetim stratejileri. Avrasya Uluslararası Araştırmalar Dergisi, 11(34), 214-228. https://doi.org/10.33692/avrasyad.1190573
- Özkan, H. (2016). Saltuklu mimarisi. Grup Güzel Sanatlar Enstitüsü Müdürlüğü Yayınları.
- Papuccu, G. (2023). Anadolu dışında İslam sanatında Ulu Cami geleneği. Palmet Dergisi, 4, 97-129. https://dergipark.org.tr/tr/pub/palmet/issue/80102/1354928
- Polatoğlu, A., Polatoğlu, S. ve Akbaş, F. (2022). Erzurum’daki tarihî yapılarda astronominin izleri. Sanat ve Yorum, 40, 102-114. https://doi.org/10.5152/AI.2022.1036192
- Puşkin, A. (1836). Erzurum yolculuğu. Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
- Sağlam, T. (2021). Bir caddenin oluşum evreleri: Erzurum Cumhuriyet Caddesi. Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 25(3), 1171-1199. https://doi.org/10.53487/ataunisosbil.942929
- Salt Araştırma. (n.d.). Fotoğraflar ve diğer görsel materyaller. 2 Kasım 2023 tarihinde https://archives.saltresearch.org/handle/123456789/2 adresinden alındı.
- Sinclair, T. A. (1989). Eastern Turkey: An architectural and archaeological survey. Pindar Press.
- Tozlu, S. (1996). Erzurum depremleri (1850-1900). Akademik Araştırmalar Dergisi I, 119-126.
- Uluçam, A. (2012). Erzurum Ulu Camii. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 42, 80-81. https://islamansiklopedisi.org.tr/
- Yapıcı, H. (2015). Tarih boyunca Erzurum’da meydana gelen zelzeleler. Mavi Atlas, 5, 14. https://doi.org/10.18795/ma.04319
- Yurttaş, H. ve Özkan, H. (2008). Yolların, suların ve sanatın buluştuğu şehir Erzurum. Atatürk Üniversitesi Yayınevi.
- Yurttaş, H. (2001). Erzurum Ulu Camii’ne ait yeni bir kitabe ve yapı hakkında bazı düşünceler. Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 26, 79-96. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/31687
- Zaman, M., Sevindi, C. ve Birinci, S. (2018). Tarihi yolların buluştuğu Erzurum şehrindeki beşeri turistik eserler. Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 22(Özel Sayı), 581-601. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/458045
- Zeynal, A. (2023). Erzurum Ulu Cami’yi ne kadar tanıyoruz?. https://www.erzurumyenikusak.com.tr/erzurum-ulu-camiyi-ne-kadar-taniyoruz_4785m.html
Öz
In this study, it is aimed to reveal the repairs and changes made by the Grand Mosque, which is the largest and oldest mosque in Erzurum. The historical building was built by the Saltuklu principality in Hijri 575/ Gregorian 1179 and has a capacity of six thousand people. Located on Cumhuriyet Street in Erzurum, to the west of Çifte Minareli Madrasa, the building has been exposed to many natural disasters, interventions, and changes in its 850-year history. The historical mosque has been the subject of notes by Evliya Çelebi and many other travellers. The building, which has also been used as a hospital, arsenal, and warehouse in history, has been demolished and restored many times in different earthquakes. The mosque, which lost its originality in the historical process, is still one of the most important buildings of the city today. Within the scope of the study, the existing literature and archives were systematically reviewed, and documents belonging to the structure were obtained from the T.R. Directorate General of Foundations. In this context, the historical process of the building has been revealed chronologically, the current state of the building has been examined on-site and documented with photographs.
Anahtar Kelimeler
Erzurum Grand Mosque Saltuklu Principality Earthquake Restoration Historical masonry structure
Kaynakça
- Ahunbay, Z. (2018). Tarihi çevre koruma ve restorasyon. İstanbul: YEM Yayın.
- Arık, R. (1969). Erzurum’da iki cami. Vakıflar Dergisi, 8, 149-156. https://acikerisim.fsm.edu.tr/xmlui/bitstream/handle/11352/1576/Ar%20k.pdf?sequence=1
- Atatürk Üniversitesi (n.d.). Dijital arşiv. Kütüphane ve Dokümantasyon Daire Başkanlığı. 1 Kasım 2023 tarihinde https://kutuphane.atauni.edu.tr/ adresinden alındı.
- Başar, Z. (1977). Tarih boyunca çeşitli hizmetleriyle camilerimiz. Güneş Matbaacılık.
- Beygu, A. Ş. (1936). Erzurum tarihi, anıtları, kitabeleri. Bozkurt Basımevi.
- BilgiPedia (2010). 1859 Erzurum Depremi. 3 Kasım 2023 tarihinde www.bilgipedia.com.tr/1859-erzurum-depremi/ adresinden alındı.
- Erzurum Arşivi. (n.d.). Dijital arşiv. 3 Kasım 2023 tarihinde https://erzurumarsivi.com/ adresinden alındı.
- TMMOB Jeoloji Mühendisleri Odası. (2021, 1 Şubat). Fay üzerinde yaşayan illerimiz: Erzurum raporu-5. https://www.jmo.org.tr/resimler/ekler/537dc875eb4c1f0_ek.pdf
- Eskici, B., Akyol, A. A. ve Kadıoğlu, Y. K. (2006). Erzurum Yakutiye Medresesi yapı malzemeleri, bozulmalar ve koruma problemleri. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, 46(1), 165-188. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/2153346
- Gündoğdu, H. (2011). Erzurum: Tarih ve medeniyet Erzurum tarihi eserler albümü. Semih Ofset.
- İsmailoglu, S., & Sipahi, S. (2021). Social sustainability of cultural heritage: Erzurum great mosque (Atabey Mosque). Open House International 46(4), 578-594. https://doi.org/10.1108/OHI-12-2020-0173
- Kara, F. (2017). Saltuklu Dönemi Erzurum kitabeleri. Türk Dünyası Dergisi, 43, 359-384. https://doi.org/10.24155/tdk.2017.18
- Karamağaralı, H. (1981). Erzurum Ulu Cami. Yıllık Araştırmalar Dergisi, 3, 137-177.
- Karasu, N. ve Özyardımcı, N. (1968). Çeşitli yönleri ile Erzurum ve çevresi. Ulusal Verem Savaş Derneği.
- Karpuz, H. (1990). Eski eser ve anıtların korunmasında halkın eğitimi. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, 34(1-2), 405-408.
- Konyalı, İ. H. (1960). Abideleri ve kitabeleri ile Erzurum tarihi. Türkiye Yazarlar Birliği Vakfı.
- Kuban, D. (1965). Anadolu-Türk mimarisinin kaynak ve sorunları. İstanbul Teknik Üniversitesi Mimarlık Fakültesi.
- Küçükuğurlu, M. (2020). Erzurum camileri, medreseleri ve kütüphaneleri. Çizgi Kitabevi.
- Lynch, H. F. B. (1901). Armenia, travels and studies. Longmans, Green, and Company.
- Mutlugün, E., Çarbaş, S. ve Artu M. (2012). Beyaz bir şehrin hikayesi Erzurum. Atatürk Üniversitesi Yayınevi.
- Nurhan, A. ve Ergün E. (2018). Erzurum depremi ve Gazi Mustafa Kemal Paşa. Tarih ve Günce, 1(2), 145-168. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/418430
- Nusret, M. (2010). Erzurum tarihçesi. Erzurum İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü.
- Özdemir, T. (2006). Kaybolan şehir Erzurum. Fenomen Yayıncılık.
- Özger, Y. (2023). 1901 depreminde Erzurum Valisi Nazım Bey’in afet yönetim stratejileri. Avrasya Uluslararası Araştırmalar Dergisi, 11(34), 214-228. https://doi.org/10.33692/avrasyad.1190573
- Özkan, H. (2016). Saltuklu mimarisi. Grup Güzel Sanatlar Enstitüsü Müdürlüğü Yayınları.
- Papuccu, G. (2023). Anadolu dışında İslam sanatında Ulu Cami geleneği. Palmet Dergisi, 4, 97-129. https://dergipark.org.tr/tr/pub/palmet/issue/80102/1354928
- Polatoğlu, A., Polatoğlu, S. ve Akbaş, F. (2022). Erzurum’daki tarihî yapılarda astronominin izleri. Sanat ve Yorum, 40, 102-114. https://doi.org/10.5152/AI.2022.1036192
- Puşkin, A. (1836). Erzurum yolculuğu. Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
- Sağlam, T. (2021). Bir caddenin oluşum evreleri: Erzurum Cumhuriyet Caddesi. Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 25(3), 1171-1199. https://doi.org/10.53487/ataunisosbil.942929
- Salt Araştırma. (n.d.). Fotoğraflar ve diğer görsel materyaller. 2 Kasım 2023 tarihinde https://archives.saltresearch.org/handle/123456789/2 adresinden alındı.
- Sinclair, T. A. (1989). Eastern Turkey: An architectural and archaeological survey. Pindar Press.
- Tozlu, S. (1996). Erzurum depremleri (1850-1900). Akademik Araştırmalar Dergisi I, 119-126.
- Uluçam, A. (2012). Erzurum Ulu Camii. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 42, 80-81. https://islamansiklopedisi.org.tr/
- Yapıcı, H. (2015). Tarih boyunca Erzurum’da meydana gelen zelzeleler. Mavi Atlas, 5, 14. https://doi.org/10.18795/ma.04319
- Yurttaş, H. ve Özkan, H. (2008). Yolların, suların ve sanatın buluştuğu şehir Erzurum. Atatürk Üniversitesi Yayınevi.
- Yurttaş, H. (2001). Erzurum Ulu Camii’ne ait yeni bir kitabe ve yapı hakkında bazı düşünceler. Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 26, 79-96. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/31687
- Zaman, M., Sevindi, C. ve Birinci, S. (2018). Tarihi yolların buluştuğu Erzurum şehrindeki beşeri turistik eserler. Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 22(Özel Sayı), 581-601. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/458045
- Zeynal, A. (2023). Erzurum Ulu Cami’yi ne kadar tanıyoruz?. https://www.erzurumyenikusak.com.tr/erzurum-ulu-camiyi-ne-kadar-taniyoruz_4785m.html
Ayrıntılar
| Birincil Dil | Türkçe |
|---|---|
| Konular | Mimari Miras ve Koruma, Mimari Tarih, Teori ve Eleştiri |
| Bölüm | Araştırma Makalesi |
| Yazarlar | |
| Yayımlanma Tarihi | 28 Aralık 2024 |
| Gönderilme Tarihi | 12 Kasım 2024 |
| Kabul Tarihi | 16 Aralık 2024 |
| Yayımlandığı Sayı | Yıl 2024Cilt: 7 Sayı: 1-2 |
