Öz
Bu çalışma; 1930’lu yıllarda açılan Sümerbank Kayseri Bez ve Nazilli Basma fabrikaları sonrasında, devletçi sanayileşme ile liberal ekonominin hız kazandığı 1950’li yıllarda, bir sanayi kompleksi ve sosyal mekân olarak faaliyete geçen Aydın Tekstil Yerleşkesi’ni konu almaktadır. Üretim yapıları, lojmanları ve sosyal birimleri ile Cumhuriyet sonrası ‘modern’ sanayi tesisi ve işlevine uygun ünik mimari örnekleri barındıran yerleşke, Aydın’ın şehir tarihi ve gelişimini mimarlık tarihi ve kent kültürü açısından etkilemesi nedeniyle önemlidir. Bu kapsamda araştırmada; yerleşkenin Aydın ilindeki merkeziyetçi kimliği ile yerleşke içinde yer alan yapıların mimarlık tarihi açısından önemi, yayınlanmamış fotoğraf ve çizimleri, sözlü tarih görüşmeleri eşliğinde değerlendirilmektedir. Çalışmanın ana kaynaklarından birini oluşturan Aydın Tekstil Fabrikası emekli çalışanlarının deneyimlerine, yapıların sadece kütlesel değil, fonkisyonları ve kurumsal olarak bir çalışan tarafından nasıl algılandığı ve kullanıldıklarına dair katkı vermesi bakımından önem verilmiştir. Böylece araştırma ile yerleşkenin ‘yaşandığı dönemi’ ilk kaynaktan öğrenme fırsatı verilirken, fabrikaya ait efemera niteliğindeki belgelerin de araştırmada kullanılması mümkün olmuştur. Ayrıca çalışmada yerleşkenin tarihçesi, yerleşke içindeki yapıların mimari özellikleri ve fonksiyonları ile aktif olarak kullanıldıkları dönemdeki işlevlerine değinilirken, sonuç bölümünde yerleşkenin inşa edildiği dönemden bugüne kadar yerel ve bölgesel ölçekte şehir ve mimarlık kültürüne katkılarına dair değerlendirmede bulunulmuştur.
Anahtar Kelimeler
Aydın Tekstil Endüstriyel Miras Sanayileşme Cumhuriyet Sonrası Mimari Kent Tarihi
Kaynakça
- Aydın Büyükşehir Belediyesi Koruma Uygulama Denetim Büroları (KUDEB) Kurumsal Arşivi
- Kültür ve Turizm Bakanlığı Aydın Kültür Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu Müdürlüğü Kurumsal Arşivi
- Efeler Belediyesi Başkanlığı Kurumsal Arşivi
- Gazeteci Mehmet ÖZÇAKIR Kişisel Koleksiyon ve Arşivi
- Kültür ve Turizm Bakanlığı Milli Kütüphane Kurumsal Arşivi
- Tariş İncir, Üzüm, Pamuk ve Yağlı Tohumlar Tarım Satış Kooperatifleri Birlikleri (TARİŞ)Anonim Şirketi Arşivi
- Aydın Tekstil Yerleşkesi Emekli çalışanı Turgay YÜKSEL Kişisel Arşivi
- ARITAN, Ö. (2004). Kapitalist/Sosyalist Modernleşme Modellerinin Erken Cumhuriyet Dönemi Mimarlığının Biçimlenişine Etkileri-Sümerbank KİT Yerleşkeleri Üzerinden Yeni Bir Anlamlandırma Denemesi. Yayımlanmamış Doktora Tezi. Dokuz Eylül Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Mimarlık Bölümü, Bina Bilgisi Ana Bilim Dalı.
- ASLANOĞLU, İ. (2010), Erken Cumhuriyet Dönemi Mimarlığı 1923-1938. İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayınları.
- BOZDOĞAN, S. & KASABA, R. (1999), Türkiye’de Modernleşme ve Ulusal Kimlik. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları 55.
- BOZDOĞAN, S. (2001). Modernizm ve Ulusun İnşaası: Erken Cumhuriyet Türkiye’sinde Mimari Kültür. İstanbul: Metis Yayıncılık.
- BOZKURT, G. (2004), Aydın Tekstil Tarih oluyor, Yeni Asır. http://ya2004.yeniasir.com.tr/11/28/index.php3?kat=ana&sayfa=ekon4&bolum=gunluk (Erişim tarihi: 20.12.2020)
- CENGİZKAN, A. (2009). Fabrikada Barınmak. Ankara: Arkadaş Yayıncılık.
- DOĞAN, H. (2007). “Sanayinin Musikisi Nasıl Başladı, Nasıl Bitti? Sümerbank Nazilli Basma Fabrikası’na Tarihsel Bir Bakış”, Ege Akademik Bakış, 7 (2), 661-689.
- DOĞAN, Ç. E. (2009), “Nazilli Basma Fabrikası Yerleşimi: Tarihçe ve Yaşantı”, İstanbul Silahtarağa Elektrik Santrali Yerleşme ve Konut Yaşam Çevreleri”, Fabrikada Barınmak, Erken Cumhuriyet Dönemi’nde Türkiye’de İşçi Konutları; Yaşam, Mekan ve Kent, (Ed: Cengizkan, A.), Ankara: Arkadaş Yayınevi, 77-110.
- DÖNMEZ, G. (2019). Cumhuriyet Dönemi İşçi Yerleşkeleri ve Lojman Alanlarının Kente Olan Etkileri: Bursa Örneği. Paradoks: Ekonomi, Sosyoloji ve Politika Dergisi, 15(1), 55-76.
- DURANLIOĞLU, S. (2017). 09.11.2017 tarihli sözlü görüşme.
- ELDEŞ, I.Y. (2019). Sümerbank Dokuma Fabrikalarının Dönüşümü (1935-2019): Kayseri, Ereğli, Nazilli, Bursa ve Malatya Örnekleri. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Teknik Üniversitesi, Mimarlık Anabilim Dalı, Mimari Tasarım Programı.
- İB (1968) Aydın 1967 İl Yıllığı. İzmir: İçişleri Bakanlığı Ticaret Matbaacılık A. Ş.
- İB (1974) Aydın 1973 İl Yıllığı. İzmir: İçişleri Bakanlığı Karınca Matbaacılık ve Ticaret Koll. Şti.
- İLKİN, S. & TEKELİ, İ. (1982). Uygulamaya Geçerken Türkiye’de Devletçiliğin Oluşumu. Ankara: ODTÜ Yayınları, Türkiye Belgesel İktisat tarihi Serisi No. 3.
- KANCA, O. C. (2012). 1950-1960 Arası Türkiye’de Uygulanan Sosyo-Ekonomik Politikalar. Mustafa Kemal Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 9 (19) 47-63.
- KARATOSUN, M. & ARITAN, Ö. (2010). 1950 Öncesi ve Sonrası Cumhuriyet Sanayileşmesi Işığında Aydın Tekstil Yerleşkesi, Mimarlık (355) 52-59.
- KOLSAL, F. (2015). Cumhuriyet Dönemi Modernleşmesinin Bir Sanayi Yapısı Üzerinden Kentsel ve Mekânsal Olarak Okunması: Aydın Tekstil Yerleşkesi. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Anadolu Üniversitesi Mimarlık Anabilim Dalı.
- KOLSAL, F. (2017). Aydın Tekstil Yerleşkesi’ne Ait Barınma Yapıları. Ege Mimarlık (2/96), 32-35.
- KORALTÜRK, M. (1997). Türkiye Ekonomisinde Bir Öncü Sümerbank. İstanbul: Creative Yayıncılık ve Tanıtım Ltd. Şti.
- ÖKTEM, S. (2009), “Karabük Demir Çelik Fabrikaları ve Yerleşimi”, İstanbul Silahtarağa Elektrik Santrali Yerleşme ve Konut Yaşam Çevreleri”, Fabrikada Barınmak, Erken Cumhuriyet Dönemi’nde Türkiye’de İşçi Konutları; Yaşam, Mekan ve Kent, (Ed: Cengizkan, A.). Ankara: Arkadaş Yayınevi, 157-176.
- ÖZÇAKIR, M. (2017). 25.08.2017 tarihli sözlü görüşme.
- ÖZDER, F. (2017). Birinci Beş Yıllık Sanayi Planı ekseninde Atatürk Dönemi Türk-Sovyet ekonomik ve ticari ilişkileri. Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi 60 (Bahar) 143-170.
- SÖZEN, M. (1984), Cumhuriyet Dönemi Türk Mimarlığı. Ankara: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
- STB, 1973. 50 Yılda Türk Sanayi, Ankara: Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı Mars Matbaası.
- SÜRGEVİL, S. (1993). Aydın Tekstil (İplik Dokuma) ve Nebati Yağlar Sanayii İşletmeleri A. Ş. Tariş Tarihi. İzmir: Ayma Matbaa İşletmesi.
- TAN, M. (2019) “Aydın Hedef, “Erbakan’ın Öğrencisinden Çerçioğlu’na tam not” (https://www.aydinhedef.com.tr/erbakanin-ogrencisinden-cerciogluna-tam-not-9118h.htm (Erişim Tarihi: 25.01.2021)
- TEKELİ, İ. (1998). Atatürk Türkiye’sinde Kentsel Gelişme ve Kent Planlaması, Arredamento Mimarlık, 98/10, 61-63.
- TEKELİ, İ. (2005). Kent Tarihi Yazımı Konusunda Yeni Bir Paradigma Önerisi, Cumhuriyet Ankarası/Özcan Altaban’a Armağan, Der. T. Şenyapılı, ODTÜ Yayıncılık, Ankara, 152-171.
- UĞUR, A. (2003). Aydın Şehrinin Kuruluşu ve Gelişme Evreleri, Coğrafi Bilimler Dergisi, 1(2), 41-62.
- ÜSTAR, M. F. (1951). Dokuma Sanayimizin Gidişi, İktisadi Yürüyüş, C: 12, 268.
- YAVUZALP, E. (1991). Menderes’le Anılar. İstanbul: Bilgi Yayınevi.
- YURTOĞLU, N. (2014). Demokratik Parti Dönemi Tarım Politikaları ve Siyasi, Sosyal, Ekonomik Hayata Tesirleri (1950-1960), (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Hacettepe Üniversitesi/Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
- YÜKSEL, T. (2017-2018). Sözlü Tarih Görüşmesi.
- ZEYBEKOĞLU, S. (2009a). Erken Cumhuriyet dönemi sanayi komplekslerinin mekânsal analizi: Nazilli, Kayseri, Bursa ve Eskişehir Örnekleri (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Yıldız Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, İstanbul.
- ZEYBEKOĞLU, S. (2009b), “Erken Cumhuriyet Döneminde Sanayi Komplekslerinin Mekânsal Analizi: Nazilli, Kayseri, Bursa, Eskişehir”, İstanbul Silahtarağa Elektrik Santrali Yerleşme ve Konut Yaşam Çevreleri”, Fabrikada Barınmak, Erken Cumhuriyet Dönemi’nde Türkiye’de İşçi Konutları: Yaşam, Mekan ve Kent, (Ed: Cengizkan, A.). Ankara: Arkadaş Yayınevi, 215-254.
Öz
This study; after the Sümerbank Kayseri Bez and Nazilli Basma factories opened in the 1930s, when statist industrialization and the liberal economy accelerated in the 1950s, is about Aydın Textile Campus, which has been operating as a social place and industrial complex. The campus, which contains production buildings, housing and social units and examples of unique architecture suitable for post-republic ‘modern’ industrial facility and function, is important because of its influences on Aydın’s urban history and development in terms of architectural history and urban culture. In this context, in the research; the centralist identity of the campus in the province of Aydın and the importance of the buildings in the campus have been evaluated in terms of architectural history with the presence of unpublished photographs and drawings, and oral history interviews by the author. The importance has been given to the retired employees’ experiences in Aydın Textile Factory as one of the main sources of the study, contributing not only to the mass but also to the functions of the buildings and how they have been perceived and used by an employee as an institution. Thus, while the reader has been given the opportunity to learn the "life cycle" of the campus from the first source that makes possible to use the factory's documents in the form of ephemera. In addition, the history of the campus, the architectural features and functions of the buildings in the campus, and their functions in the period when they were actively used have been mentioned; in the conclusion part, an evaluation has been made regarding the contributions of the campus to the city and architectural culture on a local and regional scale since the period when it was built.
Anahtar Kelimeler
Aydın textile industrial heritage industrialization Post Republican architecture urban history.
Kaynakça
- Aydın Büyükşehir Belediyesi Koruma Uygulama Denetim Büroları (KUDEB) Kurumsal Arşivi
- Kültür ve Turizm Bakanlığı Aydın Kültür Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu Müdürlüğü Kurumsal Arşivi
- Efeler Belediyesi Başkanlığı Kurumsal Arşivi
- Gazeteci Mehmet ÖZÇAKIR Kişisel Koleksiyon ve Arşivi
- Kültür ve Turizm Bakanlığı Milli Kütüphane Kurumsal Arşivi
- Tariş İncir, Üzüm, Pamuk ve Yağlı Tohumlar Tarım Satış Kooperatifleri Birlikleri (TARİŞ)Anonim Şirketi Arşivi
- Aydın Tekstil Yerleşkesi Emekli çalışanı Turgay YÜKSEL Kişisel Arşivi
- ARITAN, Ö. (2004). Kapitalist/Sosyalist Modernleşme Modellerinin Erken Cumhuriyet Dönemi Mimarlığının Biçimlenişine Etkileri-Sümerbank KİT Yerleşkeleri Üzerinden Yeni Bir Anlamlandırma Denemesi. Yayımlanmamış Doktora Tezi. Dokuz Eylül Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Mimarlık Bölümü, Bina Bilgisi Ana Bilim Dalı.
- ASLANOĞLU, İ. (2010), Erken Cumhuriyet Dönemi Mimarlığı 1923-1938. İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayınları.
- BOZDOĞAN, S. & KASABA, R. (1999), Türkiye’de Modernleşme ve Ulusal Kimlik. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları 55.
- BOZDOĞAN, S. (2001). Modernizm ve Ulusun İnşaası: Erken Cumhuriyet Türkiye’sinde Mimari Kültür. İstanbul: Metis Yayıncılık.
- BOZKURT, G. (2004), Aydın Tekstil Tarih oluyor, Yeni Asır. http://ya2004.yeniasir.com.tr/11/28/index.php3?kat=ana&sayfa=ekon4&bolum=gunluk (Erişim tarihi: 20.12.2020)
- CENGİZKAN, A. (2009). Fabrikada Barınmak. Ankara: Arkadaş Yayıncılık.
- DOĞAN, H. (2007). “Sanayinin Musikisi Nasıl Başladı, Nasıl Bitti? Sümerbank Nazilli Basma Fabrikası’na Tarihsel Bir Bakış”, Ege Akademik Bakış, 7 (2), 661-689.
- DOĞAN, Ç. E. (2009), “Nazilli Basma Fabrikası Yerleşimi: Tarihçe ve Yaşantı”, İstanbul Silahtarağa Elektrik Santrali Yerleşme ve Konut Yaşam Çevreleri”, Fabrikada Barınmak, Erken Cumhuriyet Dönemi’nde Türkiye’de İşçi Konutları; Yaşam, Mekan ve Kent, (Ed: Cengizkan, A.), Ankara: Arkadaş Yayınevi, 77-110.
- DÖNMEZ, G. (2019). Cumhuriyet Dönemi İşçi Yerleşkeleri ve Lojman Alanlarının Kente Olan Etkileri: Bursa Örneği. Paradoks: Ekonomi, Sosyoloji ve Politika Dergisi, 15(1), 55-76.
- DURANLIOĞLU, S. (2017). 09.11.2017 tarihli sözlü görüşme.
- ELDEŞ, I.Y. (2019). Sümerbank Dokuma Fabrikalarının Dönüşümü (1935-2019): Kayseri, Ereğli, Nazilli, Bursa ve Malatya Örnekleri. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Teknik Üniversitesi, Mimarlık Anabilim Dalı, Mimari Tasarım Programı.
- İB (1968) Aydın 1967 İl Yıllığı. İzmir: İçişleri Bakanlığı Ticaret Matbaacılık A. Ş.
- İB (1974) Aydın 1973 İl Yıllığı. İzmir: İçişleri Bakanlığı Karınca Matbaacılık ve Ticaret Koll. Şti.
- İLKİN, S. & TEKELİ, İ. (1982). Uygulamaya Geçerken Türkiye’de Devletçiliğin Oluşumu. Ankara: ODTÜ Yayınları, Türkiye Belgesel İktisat tarihi Serisi No. 3.
- KANCA, O. C. (2012). 1950-1960 Arası Türkiye’de Uygulanan Sosyo-Ekonomik Politikalar. Mustafa Kemal Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 9 (19) 47-63.
- KARATOSUN, M. & ARITAN, Ö. (2010). 1950 Öncesi ve Sonrası Cumhuriyet Sanayileşmesi Işığında Aydın Tekstil Yerleşkesi, Mimarlık (355) 52-59.
- KOLSAL, F. (2015). Cumhuriyet Dönemi Modernleşmesinin Bir Sanayi Yapısı Üzerinden Kentsel ve Mekânsal Olarak Okunması: Aydın Tekstil Yerleşkesi. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Anadolu Üniversitesi Mimarlık Anabilim Dalı.
- KOLSAL, F. (2017). Aydın Tekstil Yerleşkesi’ne Ait Barınma Yapıları. Ege Mimarlık (2/96), 32-35.
- KORALTÜRK, M. (1997). Türkiye Ekonomisinde Bir Öncü Sümerbank. İstanbul: Creative Yayıncılık ve Tanıtım Ltd. Şti.
- ÖKTEM, S. (2009), “Karabük Demir Çelik Fabrikaları ve Yerleşimi”, İstanbul Silahtarağa Elektrik Santrali Yerleşme ve Konut Yaşam Çevreleri”, Fabrikada Barınmak, Erken Cumhuriyet Dönemi’nde Türkiye’de İşçi Konutları; Yaşam, Mekan ve Kent, (Ed: Cengizkan, A.). Ankara: Arkadaş Yayınevi, 157-176.
- ÖZÇAKIR, M. (2017). 25.08.2017 tarihli sözlü görüşme.
- ÖZDER, F. (2017). Birinci Beş Yıllık Sanayi Planı ekseninde Atatürk Dönemi Türk-Sovyet ekonomik ve ticari ilişkileri. Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi 60 (Bahar) 143-170.
- SÖZEN, M. (1984), Cumhuriyet Dönemi Türk Mimarlığı. Ankara: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
- STB, 1973. 50 Yılda Türk Sanayi, Ankara: Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı Mars Matbaası.
- SÜRGEVİL, S. (1993). Aydın Tekstil (İplik Dokuma) ve Nebati Yağlar Sanayii İşletmeleri A. Ş. Tariş Tarihi. İzmir: Ayma Matbaa İşletmesi.
- TAN, M. (2019) “Aydın Hedef, “Erbakan’ın Öğrencisinden Çerçioğlu’na tam not” (https://www.aydinhedef.com.tr/erbakanin-ogrencisinden-cerciogluna-tam-not-9118h.htm (Erişim Tarihi: 25.01.2021)
- TEKELİ, İ. (1998). Atatürk Türkiye’sinde Kentsel Gelişme ve Kent Planlaması, Arredamento Mimarlık, 98/10, 61-63.
- TEKELİ, İ. (2005). Kent Tarihi Yazımı Konusunda Yeni Bir Paradigma Önerisi, Cumhuriyet Ankarası/Özcan Altaban’a Armağan, Der. T. Şenyapılı, ODTÜ Yayıncılık, Ankara, 152-171.
- UĞUR, A. (2003). Aydın Şehrinin Kuruluşu ve Gelişme Evreleri, Coğrafi Bilimler Dergisi, 1(2), 41-62.
- ÜSTAR, M. F. (1951). Dokuma Sanayimizin Gidişi, İktisadi Yürüyüş, C: 12, 268.
- YAVUZALP, E. (1991). Menderes’le Anılar. İstanbul: Bilgi Yayınevi.
- YURTOĞLU, N. (2014). Demokratik Parti Dönemi Tarım Politikaları ve Siyasi, Sosyal, Ekonomik Hayata Tesirleri (1950-1960), (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Hacettepe Üniversitesi/Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
- YÜKSEL, T. (2017-2018). Sözlü Tarih Görüşmesi.
- ZEYBEKOĞLU, S. (2009a). Erken Cumhuriyet dönemi sanayi komplekslerinin mekânsal analizi: Nazilli, Kayseri, Bursa ve Eskişehir Örnekleri (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Yıldız Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, İstanbul.
- ZEYBEKOĞLU, S. (2009b), “Erken Cumhuriyet Döneminde Sanayi Komplekslerinin Mekânsal Analizi: Nazilli, Kayseri, Bursa, Eskişehir”, İstanbul Silahtarağa Elektrik Santrali Yerleşme ve Konut Yaşam Çevreleri”, Fabrikada Barınmak, Erken Cumhuriyet Dönemi’nde Türkiye’de İşçi Konutları: Yaşam, Mekan ve Kent, (Ed: Cengizkan, A.). Ankara: Arkadaş Yayınevi, 215-254.
Ayrıntılar
| Birincil Dil | Türkçe |
|---|---|
| Bölüm | Makaleler |
| Yazarlar | |
| Yayımlanma Tarihi | 30 Haziran 2021 |
| Kabul Tarihi | 28 Nisan 2021 |
| Yayımlandığı Sayı | Yıl 2021 Cilt: 8 Sayı: 1 |
Kaynak Göster
Adnan Menderes University Institute of Social Sciences Journal’s main purpose is to contribute to the social sciences at national and international level, to create a respected academic ground where scientists working in dis field can share the unique and remarkable works.